Breitenfeld 1631 cz. II

O dziesiątej nad bród dotarły już wszystkie regimenty szwedzkie i rozpoczęto przeprawę. Jako pierwsza rzeczkę przekroczyła kawaleria – prawie osiem tysięcy żołnierzy, zarówno z lekkich jak i cięższych oddziałów – jeden za drugim kierowali swe rosłe inflanckie konie w oczyszczony już z trupów prąd. Długie sznury jazdy narodowej złożonej z samych tylko ochotników ciągnęły się niemalże nieskończonym strumieniem.

Podzieleni na poszczególne sekcje z uwagi na region, z którego pochodzili, odziani w królewskie barwy mężczyźni skupiali się wokół sztandarów w liczących po mniej więcej pięciuset ludzi szwadronach. Kolejność, z jaką posuwały się naprzód poszczególne jednostki nie była przypadkowa – zależała ona od zasług służących w niej kawalerzystów lub ich wysokiego pochodzenia. Choć to ostatnie miało małe znaczenie dla króla, ulegając namowom swoich doradców, którzy obawiali się niezadowolenia szlachty wchodzącej w skład niektórych regimentów, monarcha przepuścił przodem składający się w całości z młodych paniątek oddział Adelsfana.

To właśnie ta formacja, zakuta w płytowe zbroje, miała być odpowiedzią na niemieckich kirasjerów Pappenheima. Towarzyszący ich przejazdowi brzęk pałaszy uderzających o stalowe pancerze przypominał bicie kościelnych dzwonów. Twarze szlachciców były, co do jednej, wyniosłe i dumne, jednak  Gustaw Adolf przymykał oko na tą jawną pychę, ponieważ jak dotąd, nie miał powodów, by wątpić w ich odwagę i skuteczność w bitwie.

Tuż za ciężkozbrojnymi, których liczba oscylowała wokół sześciu tysięcy żołnierzy, podążały lżejsze regimenty wywodzące się z mieszczan, którzy ustępowali swym arystokratycznym towarzyszom broni jednie bogactwem stroju i urodzeniem. W ferworze bitwy stanowili równie śmiertelne zagrożenie dla nieprzyjaciela. Oni również podzieleni byli w szwadrony noszące nazwy prowincji, w których zostały utworzone. Nadeptując niemalże na ogony Adelsfana, do brodu wkraczał wsławiony w czasie wojen z Rzeczpospolitą regiment Uppland, a za nim po kolei – Västgöta, Smaland,  Östgöta i Södermanland.

Wszyscy kawalerzyści lekkiej jazdy mieli na sobie skórzane kolety z żółtej skóry, czarne, szerokie spodnie zaciśnięte poniżej kolan jasnymi pończochami i wysokie oficerki. Na głowach żołnierzy spoczywały głęboko wciśnięte, trójgraniaste kapelusze.

Podstawowym elementem wyposażenia szwedzkich oddziałów konnych były dwa pistolety skałkowe ukryte bezpiecznie w przyczepionych do siodła olstrach i broń biała – mógł to być zarówno rapier jak i szpada lub ciężki pałasz. Dobór odpowiedniego oręża leżał w kwestii samych żołnierzy.

Jedynym elementem, który był wspólny, zarówno dla szlachciców jak i mieszczan,  były trzy złote korony wyhaftowane na piersi uniformów. Symbol ten przewijał się też na zwisających z czoła koni, niewielkich trójkątach wykonanych z błękitnego materiału.

Gdy ostatni z koni znalazł się już na południowym brzegu, do brodu skierowała się piechota złożona z pikinierów dźwigających długie na trzynaście stóp włócznie i strzelców, którzy przeprawiali się przez strumień z uniesionymi wysoko ponad głowy muszkietami i rogami z prochem. Pośród nieprzebranych rzeszy żołnierstwa przewijały się nie tylko czarno-żółte barwy królewskie, ale i zielone, niebieskie oraz czerwone kurty oddziałów cudzoziemskich . W sumie, piechota szwedzka liczyła piętnaście tysięcy ludzi.

Na przeciwległym brzegu, siedzący z powrotem w siodle, Gustaw Adolf z zadowoleniem przypatrywał się przemarszowi swoich wojsk. Od podesłanych przez elektora saskiego gońców, monarcha wiedział już, że zaledwie kilka stajań na wschód od miejsca, w którym się znajdował, Saksonii również rozpoczęli przekraczanie rzeczki. Wraz z siłami sprzymierzeńców, w których skład wchodziło trzynaście tysięcy piechurów, cztery tysiące jazdy i blisko czterystu kanonierów, obsługujących dwadzieścia dział mniejszego i większego kalibru, władca Szwecji miał na swoje rozkazy ponad czterdzieści dwa i pół tysiąca ludzi, których mógł rzucić na znacznie mniejszą armię hrabiego Tilly.

Doskonale zdając sobie sprawę z wagi przeprowadzenia wcześniejszego rekonesansu, mającego na celu dokładne poznanie liczebności wojska przeciwnika, szwedzki monarcha już od samego rozpoczęcia marszu spod Düben zaczął wysyłać podjazdy mające za zadanie nawiązanie kontaktu z nieprzyjacielem. Napływające od zwiadowców raporty utwierdziły tylko króla w stojącą za jego sprawą Bożą Opatrzność.

Cesarska armia pod dowództwem hrabiego Tilly składała się z dwunastu tysięcy kawalerzystów, w tej liczbie nieco mniej niż połowę stanowili owiani wśród protestantów złą sławą kirasjerzy, resztę zaś lekkozbrojni dragoni i wyposażeni na szwedzką modłę rajtarzy. Jazda była wspomagana dwudziestoma dwoma tysiącami pikinierów i muszkieterów, a do obsługi dwudziestu sześciu dział przydzielono pięciuset kanonierów, zwanych w Rzeszy „Ognistym Ludem”.

Niemieckie działa nie należały do największych i poza trzema dwunastofuntówkami, składały się z armat mniejszego kalibru, które nie mogły się równać z przywiezioną ze Szwecji przez Gustawa Adolfa artylerią.

Zanim złożona z odzianych w ciemnozielone mundury szkockich najemników straż tylna zdążyła choćby zamoczyć podeszwy swych skórzanych butów w brodzie, zza zakrętu traktu prowadzącego na południowy brzeg strumienia, ukazały się pierwsze wozy ciągnięte przez muskularne konie pociągowe. Na grubo wyłożonych słomą, zbitych z solidnych belek powozach, spoczywały milczące jeszcze lufy armat, których mosiężne powierzchnie lśniły od padających na nie promieni słonecznych, będących niejako zapowiedzią wybuchów ognia, które już wkrótce miały rozjaśnić wyloty dział.

Przodem posuwały się największe kolubryny – sześć dwunasto- i tyleż samo dwudziestoczterofuntówek, ciągniętych przez sześć koni każda z uwagi na ich ogromny, ponad tysięczno funtowy ciężar. Zmęczone zwierzęta napierały na bliskie pęknięcia uprzęże i, wytężając siły stawiały kolejne kroki. Aby odciążyć nieco biedne stworzenia, artylerzyści podzielili się na kilkuosobowe grupki pchające wozy pośród głębokich westchnień zmęczenia. Zarówno ludzie, jak i wierzchowce, z których boków odpadały już ogromne płaty piany, wydawali się bliscy całkowitego wyczerpania, jednak gdy tylko ujrzeli jak blisko są już celu, z nowym zapałem rzucili się do pracy.

Za lufami wielkiego kalibru ciągnęły się długie sznury mniejszych, trzyfuntówek, których łącznie Gustaw Adolf miał do dyspozycji czterdzieści jeden. Ważyły one jedynie dwieście osiemdziesiąt funtów i mogły z powodzeniem być transportowane na własnych kołach, bez potrzeby demontażu przed i po bitwie. Do ich przewozu wystarczał jeden zaledwie koń, a w razie nagłej potrzeby na polu walki, mogły one być z łatwością przesuwane bądź obracane przez żołnierzy.

Aby usprawnić przestawianie dział w najbardziej krytycznych momentach boju, Gustaw Adolf przydzielił do każdej dwójki artylerzystów obsługujących trzyfuntówki sześcioosobowe oddziały muszkieterów mających za zadanie nie tylko bronić obsługi armat, ale również, w razie konieczności, wspomóc ją w przeniesieniu ich. W połączeniu z doświadczeniem szwedzkich puszkarzy, mobilność małokalibrowych kanonierek stanowiła niejednokrotnie o zwycięstwie królewskich wojsk. Co prawda, ich małe gabaryty były powodem niezwykle częstych uszkodzeń, jednak gdy miało się ich odpowiednio dużo, jak było to w przypadku Szwedów, wystarczająco przyczyniały się do sukcesu.

Gdzieś na końcu taboru ciągnęła się również jedna sześciofuntówka, zdobyta w jednej z bitew przeciw katolikom. W czasie wojny nie można było sobie pozwolić na marnotrawstwo, a dodatkowa siła ognia nigdy nie zawadzała.

Rżenie koni wyczerpanych trwającym niemal bez przerwy od wczesnych godzin porannych marszem mieszało się z pokrzykiwaniem poganiających je żołnierzy i skrzypieniem drewnianych kół, protestujących jękliwie przeciw przygniatającemu je ciężarowi.

Nie wszystkie wozy załadowane były rozmontowanymi częściami armat – toczące się szybciej, lżejsze powozy, wypełniały zapasy pocisków i prochów, oraz prowiant i zaopatrzenie medyczne, tak bardzo konieczne przy każdej, najmniejszej nawet bitwie. Obsiadający te ostatnie wagony niczym stado wron przycupnięte na płocie, szwedzcy medycy i felczerzy ze smutkiem przyglądali się przeprawiającym się przez bród kolumnom wojska, zastanawiając się ile z tych ochoczo podążających w bój żołnierzy będą musieli opatrzyć lub odesłać na tamten świat przed nastaniem ciemności. Nikt inny jednak nie wydawał się podzielać ich rozterek – służące pod Gustawem Adolfem wojsko już dawno nauczyło się miłować całym sercem swego władcę i ufać w jego wojenny geniusz.

Szwedzki monarcha miał w sobie coś, co sprawiało, że jego podwładni bez chwili wahania rzucali się dla niego w wir walki gotowi oddać swe życia na ołtarzu większego dobra. Tym razem nie było inaczej – równe, basowe głosy wojaków, recytujących modlitwy dla utrzymania równomiernego kroku, nie miały w sobie najmniejszego nawet śladu strachu czy zwątpienia – gdy Lew otwierał szeroko paszczę, by głośnym rykiem oznajmić całemu światu, że oto wyrusza na upatrzoną zwierzynę, wszystko co żywe kuliło się ze strachu i potulnie czekało na swoją kolej.

Każdy żołnierz, który spojrzał w majestatyczną twarz monarchy prostował dumnie plecy i pewniej chwytał rękojeść szabli, drzewce piki lub kolbę muszkietu. Sama obecność króla wydawała im się wystarczająca, by czekająca ich bitwa była zwycięska. Tymczasem sam Gustaw Adolf siedział sztywno w siodle i ciskał gromy na swoich pułkowników artyleryjskich za ich opieszałość.

Otrzymał wcześniej kilka meldunków odnośnie trudności, jakie miały wozy z zaopatrzeniem podczas porannego marszu – rozmiękła nieco, grząska ziemia traktu stanowiła dla obładowanych lufami dział wagonów nie lada wyzwanie. Drewniane koła zapadały się w bagno i łamały, przez co zmuszały cały konwój do częstych postojów służących naprawie. Winą za podobny stan rzeczy król obarczył dowodzącego artylerią generała Torstenssona, który nie wziąwszy dokładnie pod uwagę wszystkich czynników, posłał największe kolubryny przodem, gdzie, w razie awarii wozów, tamowały przejście mniejszym kanonierkom. Na szczęście dla nieroztropnego dowódcy, opóźnienie spowodowane naprawami nie było zbyt duże i działa zdążyły na czas.

Przed samą przeprawą wagony zatrzymały się na kilka minut, po to aby żołnierze mogli wymienić ciągnące je konie na nowe – w czasie przekraczania brodu, którego dno z całą pewnością było śliskie i muliste, zwierzęta powinny być świeże i wypoczęte, aby uniknąć zatopienia armat.

Udało się tego dokonać akurat w momencie, w którym Szkoci postawili stopy na południowym brzegu. Wydano rozkaz zrobienia miejsca i piechota rozstąpiła się na boki, tworząc szeroki korytarz – działa miały odtąd iść na czele pochodu, aby jak najprędzej rozpocząć ostrzał pozycji nieprzyjaciela. Zapięte do ciężkich powozów zwierzęta zarżały głośno, niezadowolone z nowego balastu, jednak poganiane przez gromkie okrzyki oraz trzask batów, zaparły się kopytami i ruszyły w końcu do przodu.

Znajdujący się już po drugiej stronie Lober Bach Szwedzi, z zapartym tchem obserwowali zmagania wierzchowców, świadomi, że jeśli coś pójdzie nie tak, będą musieli stoczyć skazany na porażkę bój pod morderczym ostrzałem nieprzyjaciela. Na szczęście jednak, wszystko potoczyło się jak należy i już po chwili pierwszy wagon wjechał pomiędzy dwie kolumny piechoty, osłaniane na tyłach przez kawalerię. Wkrótce dołączyły do niego kolejne.

Oprócz rozmontowanych dział, tabor wiózł ze sobą kilkanaście lżejszych powozów wypełnionych amunicją. Nie były to jednak zwyczajne kule.

Od kilkudziesięciu już lat, w Europie popularne stawały się zawczasu przygotowywane pociski, które wystarczało jedynie wepchnąć do lufy działa, bez potrzeby nabijania, co niepomiernie skracało czas przygotowania do wystrzału.

Były to podłużne, przypominające kształtem szyszkę, papierowe gilzy wypełnione odmierzoną ilością czarnego prochu i zakończone ołowianym pociskiem. Innowacją, wprowadzoną przez Gustawa Adolfa były naboje, które zamiast jedną dużą, wypchane były trzydziestoma kulami muszkietowymi, podczas wybuchu ścinającymi z nóg całe szeregi nieprzyjaciela. Zabójcza na krótkim dystansie, tego typu amunicja miała pewien mankament – niosła o trzecią część krócej niż standardowe pociski armatnie. Mimo to, stanowiła ona niemal połowę załadowanych na wozy gilz.

W nieco ponad godzinę po rozpoczęciu przeprawy, wszystkie oddziały szwedzkie znalazły się na południowym brzegu strumienia i wznowił swój marsz.

***

Równina, na której rozłożyły się już wojska katolików była płaska i pozbawiona wyższej roślinności. Jedynymi wyjątkami od jej monotonii była leżąca na wschodzie wypukłość terenu, nazywana przez okoliczną ludność Gallgen Berg – to właśnie tą pozycję zajął hrabia Tilly – oraz majaczącym na zachodzie zalesionym pagórkiem, zbyt oddalonym od sił Ligii Katolickiej, by móc stanowić jakąkolwiek wartość dla Szwedów.

Poza tym, jak okiem sięgnąć, aż po horyzont rozciągały się świeżo zżęte pola pszenicy i owsa oraz pożółkłe od suszy pastwiska, za którymi dostrzec można było zabudowania wioski. Miejsce było idealną scenerią do stoczenia bitwy. Okoliczny grunt nieznacznie opadał z południa na północ, dając tym samym niewielką przewagę katolikom, jednak w obliczu przewyższającej ich o dziesięć tysięcy żołnierzy armii szwedzkiej nie było to nic, czego Gustaw Adolf mógłby się obawiać.

Największą niedogodnością, jaka czyhała na monarchę i jego podwładnych, była gleba. Przedpola wioski Breitenfeld pokryte były cienką warstwą gliniastej ziemi, skrywającej pod sobą głębokie pokłady żwiru. Panujące owego lata spiekoty, zamieniły ił w sypki, łatwo wzbijający się w powietrze pył, który wylatywał spod końskich kopyt i spowijał wszystko w swoich dławiących objęciach. Każdemu ruchowi kawalerii towarzyszyła swego rodzaju zasłona dymna, która gryzła w oczy i nosy zarówno jeźdźców jak i wierzchowce.

Nie zważając na uciążliwy kurz, szwedzki król wpatrywał się niewzruszenie w stacjonujące już nieomal w zasięgu strzału wojska hrabiego Tilly. Swymi bystrymi, drapieżnymi oczyma dostrzegał kłębiące się wciąż oddziały, które zajmowały właśnie ostatnie pozycje przed czekającą je bitwą. Byli wśród nich Chorwaci, którzy, będąc najwyraźniej lepszymi żołnierzami, niż wydawałoby się to po ich wcześniejszej ucieczce spod brodu, zamiast rozproszyć się w nieładzie i osłabić katolików, w miarę dobrym ordynku dołączyli do trzonu swej armii.

Monarcha próbował dostrzec wśród maleńkich sylwetek koni i jeźdźców hrabiego Tilly jednak odległość była zbyt wielka. Tymczasem od wschodu nadszedł ostry ton rogu sygnalizacyjnego – przybył Jan Jerzy dowodzący wojskami Saksonów. Po chwili w stronę Gustawa Adolfa zaczął się zbliżać obłok kurzawy poprzedzający sprzymierzone z nim siły. Był to jasny znak, że bitwę czas zacząć.

Ufny, że elektor saski zna swoje rozkazy, monarcha skinął na otaczające go stadko generałów i wyższych rangą oficerów, z którego natychmiast wysunął się starszy, około pięćdziesięcioletni mężczyzna. Na jego szerokiej, arystokratycznej twarzy ozdobionej prostym jak stylisko topora nosem oraz łopatowatą brodą koloru stali, malował się wyraz oczekiwania, któremu dorównać mógł jedynie ten bijący z oblicza władcy. Miał na sobie prostą, acz solidnie wykonaną zbroję, z wymalowanymi na piersi wolimi rogami – herbem jego rodu. Dosiadał wspaniałego, śnieżnobiałego rumaka, który zbliżywszy się do królewskiego wierzchowca przypominał dzień nastający po bezksiężycowej nocy.

– Herr Oxenstierna! – Głos Gustawa Adolfa był pozbawiony wszelkich emocji, co stanowiło znaczny kontrast w zestawieniu z jego iskrzącymi z ekscytacji oczami. – Poczynaj, w imię Boga!

Namiestnik skłonił się z szacunkiem i ruszył z powrotem do czekających nieco z boku oficerów, aby wydać im odpowiednie rozkazy. Wkrótce, dowódcy ruszyli z kopyta ku swym oddziałom, które z niecierpliwością wyglądały już początków bitwy.

Jako pierwszy podporządkowane sobie oddziały rozstawił generał Teuffel, któremu zostało powierzone dowództwo nad centrum wojska. Miał on do dyspozycji niemalże całą piechotę i wszystkie pięćdziesiąt cztery działa pod komendą  Torstenssona. Wydawszy rozkaz, by artylerzyści posłali swe wozy do przodu i rozpoczęli montowanie cięższych kolubryn, oraz sypanie pod nie szańców, mężczyzna rozesłał poszczególnych pułkowników na przydzielone im pozycje.

Pierwszą linią obrony, a zarazem jednostkami, które przyjmą na siebie wrogi ogień, były cztery brygady pikinierów i strzelców, wspomagane stojącymi nieco z tyłu dwoma szwadronami jazdy.

Szwedzka kawaleria, a właściwie taktyka, którą stosowała ona podczas bitew, znacznie różniła się od tej używanej w pozostałych krajach Europy. Nie chodziło jedynie o sam sposób prowadzenia walki, który zresztą też nie przypominał większości lekkich jazd, a raczej o formacje, którą przybierała w polu.

Każdy szwadron składał się z pięciu kompani, liczących po stu ludzi. Poszczególne oddziały nie ustawiały się w zwartym szyku, jak wyglądało  to w przypadku chociażby polskiej husarii, polegającej w znacznej mierze na impecie i masie ciał koni oraz jeźdźców. Zamiast tego rozkładały się w liniach, oddalonych od siebie o pięćdziesiąt stóp, zwiększając swoją możliwość manewru. Takie rozłożenie sił miało jednak inny zamysł – powstałe pomiędzy kolumnami konnych luki wypełniali muszkieterzy. Nie mogli oni wprawdzie dotrzymać tempa atakującym kawalerzystom, jednak w razie potrzeby mogli wspierać ich ogniem. Stojące w centrum dwa szwadrony jazdy, dysponowały posiłkami w postaci trzystu trzydziestu strzelców, z których część rozlokowała się także na ich skrzydłach. W odwodach znajdowały się kolejne trzy brygady piechoty i tyle samo jazdy co w pierwszej linii. 

Podobnie jak kawaleria, przekształcone w myśl wojennego geniuszu Gustawa Adolfa, oddziały piesze stosowały niecodzienną i innowacyjną formację. Nosiła ona miano „szwedzkiej brygady” i przenosiła ciężar prowadzenia walki z wciąż stanowiących gros infanterii większości europejskich armii pikinierów na muszkieterów. W połączeniu z zastosowaniem salvé, dawało to zaiste niezwykłe efekty.

W skład każdej brygady, liczącej mniej więcej tysiąc osiemset żołnierzy, wchodziło kilkadziesiąt kapralstw strzelców i kopijników rozstawionych w kształt spłaszczonego trójkąta. Ci drudzy, tworzyli czoło formacji, ustawiając się w głęboki na pięciu ludzi prostokąt, za którego plecami stacjonowały dwa kwadraty złożone z sześciu linii muszkieterów.

W pewnej odległości za nimi czekały w gotowości kolejne dwa oddziały strzelców, oflankowane z obu stron pułkami pikinierów, a te z kolei osłaniane były przez następne jednostki uzbrojone w broń palną. Drugą linię brygady tworzył wielki regiment strzelców samotnie ustawionych w centrum, zaś w odwodach czekały dwie kompanie kopijników z chroniącymi ich skrzydła muszkieterami.

Na wyposażenie brygad, oprócz strzelb i broni białej, składały się działa pułkowe, głównie trzyfuntówki, które rozmieszczano na obu flankach oraz w środku formacji. Oddelegowani do ich obsługi żołnierze nie byli artylerzystami tylko zwykłymi piechurami, jednak lata prowadzenia wojen zgodnie z zaleceniami Gustawa Adolfa sprawiły, iż rzadko kiedy wystrzelone przez nich pociski chybiały celu.

Najcięższe kolubryny generał  Torstensson odesłał na polecenie Teuffela na czoło przydzielonych sobie sił. W sumie przed pierwszymi liniami Szwedów miało stanąć dwadzieścia cztery działa – w tej liczbie dwunasto, dwudziestocztero i trzyfuntówki– a za kawalerią osiemnaście.

Puszkarze rzucili się czym prędzej do wozów, ściągając ciężkie, mosiężne lufy i mocując je w kołyskach, podczas gdy towarzyszący im ciury obozowe chwytali za łopaty i wykonywali nasypy. Podjechały również wagony z gilzami i kulami armatnimi, które muszkieterzy przydzieleni do ochrony artylerzystów poczęli rozładowywać. Ciągnące lekkie kanonierki konie krążyły niespokojnie po przyszłym polu bitwy, jakby wyczuwając zbliżający się rozlew krwi. Tymczasem dowodzone przez Horna lewe skrzydło również ruszyło z miejsca.

Pierwszą linię oporu zajmowało sześć szwadronów jazdy, przeplatującej się z tysiąc dwustu pięćdziesięcioma muszkieterami. Siły te miały stanowić bufor pomiędzy rozlokowanymi nieco dalej na wschód wojskami saksońskimi, którym Gustaw Adolf wciąż nie potrafił zaufać, nawet pomimo gorących zapewnień Jana Jerzego o lojalności. Monarcha chciał mieć mocny bastion, mogący powstrzymać ewentualny zdradziecki atak ze strony elektora saskiego. Jak się później okazało, była to mądra decyzja, choć jej słuszność nie wynikała z dwulicowości Saksonów. W ramach rezerwy Horn otrzymał trzy szwadrony rajtarii.

Składającą się niemal w całości z kawalerii prawą flanką, na której zajął pozycję sam król stojący na czele Halkapelittas – lekkiej fińskiej jazdy – otrzymał w swe władanie generał Banner. Ogromna, niemal sześciotysięczna ciżba ludzi i koni stanowiła sobą prawdziwie imponujący widok – słońce odbijało się od wypolerowanych napierśników i rękojeści szabel, a dmący z zachodu wiatr rozwiewał wielobarwne peleryny żołnierzy, nadając im wyglądu jakichś egzotycznych ptaków.

Główną siłę oddziałów Bannera stanowiło osiem szwadronów ciężkozbrojnej Adelsfana, z rozstawionymi pomiędzy końmi muszkieterami w liczbie siedmiuset dwudziestu ludzi. Dalej, nieco z tyłu, zajęły pozycję trzy lżejsze pułki, w tym fiński oddział Gustawa Adolfa, a w odwodzie wyczekiwało na krytyczny moment w bitwie kolejnych pięć szwadronów.

Zebrana przez szwedzkiego monarchę armia, złożona w większości z zaprawionych w bojach weteranów, sama w sobie była siłą, z którą Habsburgowie musieli się liczyć. Wspomagana dodatkowo przez wojska elektorskie, napawała przerażeniem całą Rzeszę i ponoć nawet sam Ferdynand III miał rzec, iż jeśli Lew Północy stanie pod bramami któregoś z ważniejszych miast niemieckich, będzie ono stracone dla Ligii Katolickiej.

Linia sił szwedzkich rozciągała się szeroką ławą od zachodu na wschód, gdzie flankowały ją oddziały pod komendą Jana Jerzego.

Saksonii, którzy składali się w znacznej mierze ze świeżych, nieznających jeszcze smaku wojny rekrutów, prezentowali się w swych błyszczących mundurach nader okazale. Nosili długie, sięgające kolan płaszcze z grubego sukna barwionego na szkarłat, przetykane złotymi elementami wyszytymi u dołu i na zapięciach koletów. Zamiast skórzanego pasa, jak miało to miejsce w przypadku Szwedów, torby z amunicją zawieszali na płóciennych szarfach, biegnących przez piersi, a spodnie zastępowały im białe jak śnieg, wełniane pończochy. W połączeniu z lakierowanymi trzewikami i trójgraniastymi kapeluszami, przypominali angielskie oddziały narodowe.

Wybrawszy inną taktykę niż Gustaw Adolf, elektor saski nakazał jeździe ustawić się w dwóch liczących po dwa tysiące jazdy klinach na skrzydłach zgrupowanej w centrum piechoty. Kontrolę nad lewą flanką sprawował generał von Bindauf, natomiast druga część kawalerii spoczywała w rękach marszałka von Arnima, sławnego ze swej odwagi w boju i taktycznego geniuszu. Środek sił elektorskich prowadził landgraf heski Wilhelm, zaś artylerię oddelegowano w całości ku zachodniemu skrzydłu.

Podczas gdy armia Gustawa Adolfa sprawnie rozlewała się po spieczonej słońcem równinie, wzbijając przy tym sięgające nieba obłoki kurzawy, hrabia Tilly dokonywał ostatnich poprawek w swoich formacjach. Zgodnie z jego ulubioną sentencją – „żołnierz może być obdarty, byleby muszkiet błyszczał”, służący pod jego rozkazami cesarscy przedstawiali sobą dość marny widok w porównaniu do strojnych niczym pawie Saksonów. Trudno zresztą było się dziwić – ledwo udało się im zająć Lipsk, a już zaczęły napływać do sztabu Ligii Katolickiej raporty o szykującej się koalicji szwedzko-elektorskiej.

W obliczu tego nowego niebezpieczeństwa, nie zważając na wyczerpanie i kiepski stan umundurowania armii, Ferdynand III wydał hrabiemu Tilly rozkaz, by ten jak najszybciej wyruszył na spotkanie Gustawa Adolfa i powstrzymał jego marsz w głąb Rzeszy. Strudzone mozolnym oblężeniem miasta, noszące w większości brudne i połatane uniformy, oddziały katolików ponownie zmuszone zostały do rzucenia się w wir walki, tym razem mając przed sobą niezwykle groźnego przeciwnika.

Początkowo, kierując się doniesieniami zwiadowców wysłanych pod szwedzkie kolumny, hrabia Tilly rozciągnął swe wojsko w trzech liniach, z czego tylko dwie pierwsze miały brać czynny udział w walkach, a ostatnia służyła w charakterze posiłków, mogących zostać skierowanych na najbardziej zagrożone pozycje. Czy to jednak przez pomyłkę rajtarów, którzy być może nie wzięli pod uwagę Sasów, czy też może przez jego własną, mylną ocenę sytuacji, gdy tylko Szwedzi rozwinęli swe skrzydła, jasnym stało się, iż w obecnym ustawieniu katolikom grozi oflankowanie.

Aby tego uniknąć, hrabia rozciągnął nieco swe szeregi przez rezygnację z większości odwodów, które wplótł w czoło wojska. Jakież było jego zaniepokojenie, gdy stwierdził, że i wówczas nie dorównuje frontowi utworzonemu przez Lwa. Wciąż jednak nie porzucił nadziei na zwycięstwo – mając w swych szeregach ogromną ilość ciężkiej jazdy, nadal stanowił nie lada wyzwanie.

Swego najlepszego dowódcę, feldmarszałka Pappenheima posłał na lewe skrzydło wraz z liczącymi pięć i pół tysiąca ludzi sześcioma szwadronami kirasjerów oraz czterema tercjami piechoty. Przyjęta przez cesarskich modła podziału armii na poszczególne oddziały była zgoła inna niż ta, stosowana przez Gustawa Adolfa i opierała się przede wszystkim na dużych regimentach, zarówno piechociarzy jak i konnych.

Podstawową jednostką kawalerii niemieckiej również był szwadron, jednak liczył on blisko dwa razy więcej żołnierzy niż jego szwedzki odpowiednik; nie posiadał za to wmieszanych pomiędzy jeźdźców muszkieterów. Nadrabiał ów brak stosowaniem taktyki ataku zwanej karakolem oraz solidnymi pancerzami, będącymi na wyposażeniu służących w nim żołnierzy.

Owi ciężkozbrojni stanowili zmodyfikowaną nieco wersję budzącej powszechny szacunek polskiej husarii. Swym rynsztunkiem nawiązywali do samych sławetnych początków istnienia tej formacji. Noszone przez kirasjerów zbroje płytowe zasłaniały znaczną część ciała – chroniły jeźdźców od zakutych w zamknięte hełmy głowy, po okryte stalowymi segmentami kolana. Tak zabezpieczeni przed nieprzyjacielskim ogniem, uzbrojeni w pistolety skałkowe i długie kordy, kawalerzyści stanowili prawdziwy gros armii katolickiej. Co prawda Szwedzi mieli swój odpowiednik owej wspaniałej jazdy, jednak ich ważące dwadzieścia pięć funtów pancerze nie mogły się równać z dwukrotnie masywniejszym rynsztunkiem kirasjerów.

Oprócz konnych, Pappenheim otrzymał również cztery tercje piechoty, głównie niemieckiego autoramentu.

O ile kawaleria cesarska była niezwykle sprawna i nowoczesna, tak będąca na usługach Habsburgów infanteria wciąż posługiwała się pamiętającą jeszcze czasy ekspansji Rzeszy w stronę Hiszpanii i Włoch, formacją zwaną „tercją”. Po raz pierwszy została ona użyta w roku tysiąc pięćset trzydziestym czwartym, kiedy jeszcze nie przywiązywano tak wielkiej wagi do broni palnej, większą ufność pokładając w oddziałach kopijników.

Pierwotna wersja tego ustawienia składała się z dwóch tysięcy ludzi uzbrojonych w długie na kilkanaście stóp piki, formujących głęboki na trzydzieści szeregów prostokąt. Dawało to możliwość jak najlepszego wykorzystania wszystkich sił – nawet niedoświadczeni rekruci mogli dzięki temu przyczynić się do zwycięstwa. Najczęściej stawali oni na końcu, lub w środku formacji, aby swoją zbitą masą zwiększyć jej efektywność. Napierające od tyłu linie żołnierzy, uniemożliwiały pierwszym szpalerom ucieczkę i zmuszały je do kontynuowania natarcia. Uzyskany dzięki ciężarowi zwartych ciał impet, pozwalał na przełamywanie szyków przeciwnika.

W celu ochrony pikinierów, na wszystkich rogach prostokąta ustawiano niewielkie, trzystuosobowe oddziały muszkieterów i arkebuzerów.

Wraz z rozwojem znaczenia broni palnej na polach bitew, stopniowo zwiększano liczbę strzelców, kosztem kopijników. W przypadku tercji hrabiego Tilly, centrum jednostki składało się już tylko z dwunastu szeregów żołnierzy uzbrojonych w piki. Również ilość ludzi wchodzących w skład formacji uległa zmianie – spadła z trzech, do półtora tysiąca.

Identyczną taktykę stosowała infanteria saksońska, której jedenaście tysięcy stało w odległości około sześciuset kroków od prawego skrzydła katolików, dowodzonego przez generała Furstberga.

Dowiedziawszy się, iż Jan Jerzy ze swymi niezbyt skorymi do boju wojskami rozłoży się na wschodzie, hrabia Tilly natychmiast rozkazał przemieszać wcześniej ustawione szyki i posłał naprzeciwko elektorowi chcącą odzyskać swą dobrą reputację kawalerię chorwacką.

Czekały już tam na nią cztery szwadrony jazdy, przeważnie lekkich regimentów, trzy tercje piechoty i sześć dział mniejszego kalibru. Środek, z blisko jedenastoma tysiącami piechoty i sześcioma setkami kawalerii, hrabia miał poprowadzić osobiście.

Obserwując ostatnie, gorączkowe ruchy swego nieprzyjaciela, Gustaw Adolf podjechał lekkim stępem do oczekujących go z niecierpliwością Finów.

Byli oni odziani w lekkie, rajtarskie kurtki z podwójnej skóry, a ich spoglądające spod okrągłych kapeluszy twarze przypominały oblicza skazańców – twarde jak wyprawiony rzemień, bezlitosne spojrzenia wyzierały z głębokich, okolonych siatką blizn i zmarszczek oczodołów, a ich nosy wyglądały zupełnie jakby zostały złamane o kilka razy za dużo. Czemuż zresztą się dziwić? Hakkapelitas składała się z fińskich ochotników, głównie wyjętych spod prawa złoczyńców, którzy szukając możnej protekcji przed więzieniem lub katowskim pieńkiem, zaciągali się na służbę u szwedzkiego monarchy, znajdując u niego odrobinę strawy, żołd, a co najważniejsze – życie.

Wśród reszty żołnierstwa cieszyli się oni jednocześnie dobrą, jak i złą sławą – zapalczywością w walce i odwagą nie dorównywał im żaden inny oddział, jednak to samo tyczyło się również okrucieństwa. Po całej armii krążyły pogłoski o okropieństwach, których dopuszczali się Finowie podczas plądrowania wsi, oraz o tym, jak traktowali oni schwytanych jeńców. Podczas kampanii w Rzeszy, Gustaw Adolf przymykał oko na ich swawole, pod warunkiem, że oddawali się im jedynie w osadach katolickich, luterańskie pozostawiając w spokoju. Zyskał sobie tym samym dziwaczną miłość ze strony fińskich niespokojnych duchów, które lgnęły do niego niczym muchy do miodu, a w bitwach czuwały nad jego bezpieczeństwem pilniej niż gwardia królewska.

Od centrum armii oderwał się pojedynczy jeździec, który pomknął w kierunku pozycji monarchy. Ten zwrócił na niego uwagę dopiero wówczas, gdy krztuszący pył wzbijany przez wierzchowca otoczył jego płomienną czuprynę. Miał przed sobą szeregowego rajtara noszącego insygnia generała Torstenssona. Żołnierz skłonił się uniżenie i odczekał, aż król zwróci na niego swą uwagę.

– Mów! – W głosie Lwa Północy pobrzmiewały pomruki zniecierpliwienia.

– Miłościwy Panie! Kolubryny gotowe! Hrabia Teuffel oczekuje rozkazów.

Serce Gustawa Adolfa zagrało radośnie bojowymi surmami. Wyprostowawszy się dumnie w siodle, podniósł gorejące spojrzenie ku bezchmurnemu niebu, jakby zawczasu dziękując Opatrzności za spodziewane zwycięstwo. Wisząca na firmamencie tarcza słońca stała w zenicie – zbliżało się południe.

– Rozkazy? Strzelać, na miły Bóg! Strzelać bez komendy i brać na cel działa! Ruszajże!

Ponownie się skłoniwszy, kawalerzysta czym prędzej zawrócił konia. Zanim jednak zdążył przebyć choćby połowę dystansu, od strony prawej flanki katolików nadszedł gromki huk, a ku obłokom pomknęły spirale białego dymu. Rozpoczęła się bitwa.

***

Nie chcąc dłużej czekać na pierwszy ruch ze strony Szwedów, hrabia Tilly wydał polecenie rozpoczęcia ostrzału. Jako pierwsze zagrały działa Furstenberga, a chwilę później do kanonady dołączyła reszta, ulokowana w centrum.

Początkowo zaskoczeni i nieprzygotowani, żołnierze Gustawa Adolfa patrzyli tylko na mknące w ich stronę pociski, które wbijały się pomiędzy szeregi, rykoszetowały od gliniastej ziemi i rozrywały na szkarłatne strzępy zarówno ludzi jak i konie. Kwik przerażonych hukiem oraz zapachem krwi i prochu zwierząt mieszał się z krzykami rannych tworząc iście piekielny hałas, który mroził krew w żyłach nawet najbardziej doświadczonych wojaków.

Ponaglani gniewnymi okrzykami dowódców, zdzierających sobie głosy aby przebić się ponad bitewny zgiełk, szwedzcy puszkarze szybko odzyskali rezon i czym prędzej rzucili się do swoich stanowisk. Nie minęła minuta, a już pochylali się nad szańcami z wysoko podwiniętymi rękawami i twarzami umazanymi sadzą, posyłając kulę za kulą w kierunku pozycji katolików.

Wkrótce też okazało się, że początkowe zaskoczenie, jakie udało się uzyskać cesarskim, nie będzie miało żadnego wpływu na przebieg bitwy.

Mający znacznie więcej doświadczenia niż ich przeciwnicy, kanonierzy Gustawa Adolfa dysponowali dodatkowo gotowymi nabojami, co dawało im niemałą przewagę. Te dwa czynniki, w zestawieniu z ogromną różnicą pomiędzy artyleriami obu armii, działającą na korzyść Szwedów, sprawiły, że, pomimo chwilowej inicjatywy, siły niemieckie znalazły się wkrótce pod ciężkim ostrzałem prowadzonym z morderczą precyzją.

Nie chodziło wyłącznie o liczbę kul, które sypały się niczym grad pomiędzy katolików. Dzięki ogromnej praktyce oraz sprytnemu wykorzystaniu papierowych gilz, szwedzcy puszkarze byli w stanie oddać aż pięć salw w czasie, w którym nieprzyjaciel, zmuszony aby za każdym razem przeładowywać i nabijać lufę, mógł wystrzelić zaledwie trzy.

Ogłuszający huk wprawiał równinę w drżenie, a unoszący się już nad całą okolicą gęsty dym, utrudniał widoczność. Jedynie po krzykach śmiertelnie ranionych można było określić skuteczność kanonady – tu i ówdzie, odbity od podłoża pocisk uderzył w pierś siedzącego na koniu rajtara, posyłając jego tors w rozbryzgu krwi i potrzaskanych żeber na tylne szeregi, lub wciąż unosząc się w powietrzu kosił kilku z rzędu piechurów niczym sierp podcinając łany zboża. Oderwane kończyny przemykały dookoła ze świstem i uderzały z głośnym mlaśnięciem w żołnierzy, w niemym przerażeniu oglądających ich lot.

Leżące w szybko powiększających się kałużach ciemnej posoki wierzchowce wciąż próbowały wstać z przesiąkającej ich własnymi wydzielinami ziemi, wierzgając rozpaczliwie połamanymi nogami, z których wystawały białe drzazgi zmiażdżonych kości. Tuż obok nich, ciągnąc za sobą długie sznury jelit, wylewających się z rozerwanych szrapnelami brzuchów, pełzali dogorywający żołnierze, którzy, niczym groteskowe ślimaki, zostawiali za sobą szkarłatne smugi. Niektórzy z nich, rozpaczliwymi podciągnięciami ramion próbujali dostać się do wozów medyków; przy życiu podtrzymywała ich jedynie jakaś okrutna siła, czerpiąca przyjemność z ludzkiego bólu i cierpienia. W końcu jednak poddawali się i złożywszy głowę na przesyconej krwią ziemi, jęczeli cicho, do momentu, w którym zastygali na wieki.

Nad polami Breitenfeld zaległa gęsta, cuchnąca palonym prochem mgła. Zdezorientowani piechurzy i konni próbowali przebić się wzrokiem przez jej zawiesisty tuman, aby móc dostrzec nadlatujące pociski i uciec im z drogi – na próżno. Słychać było jedynie przeraźliwy świst, przywodzący na myśl wiatr rozwiewający lotki skrzydeł jakiegoś gigantycznego ptaka, a gdy kula pojawiała się w polu widzenia, było już za późno.

Dokoła żołnierzy wylatywały w przesycone odorem krwi powietrze fontanny ziemi i żwiru, ciskane w górę impetem kartaczy uderzających pod ich stopami. Co i rusz, z którejś strony dobiegał przeraźliwy krzyk rannych.

Odziani w czarne mundury medycy i towarzyszący im noszowi, miotali się wściekle tam i z powrotem, odciągając z pola rażenia tych, których byli w stanie jeszcze uratować, umierających pozostawiając ich własnemu losowi. Kanonada nie oszczędzała nikogo – pochylający się nad obficie krwawiącym, najwyraźniej nieprzytomnym muszkieterem, felczer zniknął nagle w eksplozji gliny i fragmentów ciała. Szkarłatny deszcz skropił ustawione za nim szeregi.

Próbujący za wszelką cenę utrzymać szyki pułkownicy, za pomocą próśb i przekleństw starali się odwieść swoich ludzi od podejmowania prób ucieczki. Aby ich głosy mogły się wzbić ponad grzmoty dział, dobywali wszystkich sił ze swych wypełnionych w większej mierze kurzem i dymem płuc. Część z nich, skąpana od stóp do głów we krwi poległych podwładnych, wykrzykiwała pozbawione sensu słowa, zbyt przerażona, by móc dowodzić. W takich sytuacjach, komendę nad oddziałem przejmowali starsi rangą żołnierze, bezceremonialnie odpychając oszalałych ze strachu oficerów.

Coś huknęło głośniej niż zwyczajna eksplozja towarzysząca wystrzałowi armatniemu – pocisk cesarskich puszkarzy trafił w jedną z ustawionych na czele armii szwedzkiej kolubryn i rozbił ją w drzazgi, detonując dodatkowo załadowany do niej ładunek. Ciężkie, mosiężne fragmenty lufy i grube jak ramię dorosłego mężczyzny kawałki rozerwanej kołyski, pomknęły z potworną siłą we wszystkie strony siejąc śmierć i zniszczenie pomiędzy brygadami piechoty. Ugodzeni w piersi żołnierze wylatywali w powietrze i wpadali na kolejne szeregi, przewracając je i mieszając. Inni, trafieni w głowy, umierali niemalże bezboleśnie, dekapitowani z katowską wręcz precyzją.

Drewniane szczapy o poszarpanych krawędziach mknęły ponad głowami uchylających się pikinierów i wirując szaleńczo przebijały się na wylot przez końskie brzuchy. Siedzący na ranionych wierzchowcach jeźdźcy wydawali z siebie zdumione okrzyki i padali, przywaleni ciężarem zdychającego zwierzęcia, którego bolesne kwiki niosły się nawet ponad salwami artylerii. Niektórzy ludzie, wrażliwsi na cierpienie Bogu ducha winnych stworzeń, litościwie kończyli ich męki uderzeniem szpady lub szabli. Pozostałe, które miał mniej szczęścia, długo jeszcze dogorywały, działając na napięte nerwy żołnierzy swymi ściskającymi serce błaganiami.

Najcięższy ogień katolików skupiał się na centrum armii szwedzkiej oraz na Saksonach, którzy odpowiadali własnymi dwunastofuntówkami. Prawe skrzydło było najspokojniejszym miejscem w całym tym piekle, które rozpętało się nad równiną. Nie oznaczało to jednak, że nie dolatywały tam kule – kilku żołnierzy zostało ciężko rannych, a dwóch zabitych na miejscu. Oprócz tego, jedyne niebezpieczeństwo, na które narażony był król, stanowiły grudy ziemi i wylatujący w powietrze drobny żwir, którego spora garść ugodziła monarchę w pierś. Poza kilkoma niegroźnymi siniakami, władca wyszedł z tego zajścia bez szwanku.

Pomimo usilnych próśb towarzyszącego mu pułkownika Brahe, Gustaw Adolf uparcie odmawiał wycofania się do drugiej linii flanki, gdzie kule nie niosły. Jedynym, co młody szlachcic usłyszał w odpowiedzi na swe błagania, były ciskane w jego kierunku przekleństwa i dobitnie akcentowane słowa: „Gloria Altissimo Suorum Refugio”. Monarcha nie miał najmniejszego zamiaru dać się odsunąć od centrum wydarzeń, wręcz przeciwnie – trójka królewskich dragonów musiała chwycić za cugle jego rumaka i z całych sił przytrzymywać go w miejscu, aby powstrzymać władcę przed pogalopowaniem prosto pod ogień artyleryjski. Wierni żołnierze, pomimo kaleczących ich uszy przekleństw i ciężkich razów królewskiej ręki nie puścili wodzy.

Po paru chwilach zakurzona twarz Lwa Północy przybrała spokojniejszy wyraz. Przestał też szarpać się ze swą gwardią. Mimo iż wyglądało na to, że monarcha pogodził się ze swoją przymusową pozycją na tyłach wojska, żołnierze nie poluzowali uchwytów. Widząc, że póki co nic nie wskóra, Gustaw Adolf usadowił się wygodniej na siodle i wbił wzrok w ścianę dymu, próbując rozeznać się w sytuacji. Wiejący przez cały dzień wiatr zaczął właśnie przybierać na sile, uchylając nieco kurtyny bieli.

Teraz z łatwością można było dostrzec rozbłyski ognia zdradzające położenie artylerii nieprzyjaciela, co natychmiast wykorzystali szwedzcy kanonierzy –ze zdwojonym wysiłkiem poczęli podnosić i opuszczać lufy dział, dokładnie mierząc w upatrzone pozycje. Gdy byli już pewni, że dobrze obliczyli trajektorię lotu pocisku, co dzięki ich ogromnemu doświadczeniu nie trwało długo, przykładali płonącą pochodnię do lontu. Rzednącym powietrzem targnął ogłuszając huk, a chwilę później, przed czołem wojsk katolików pojawił się rozbłysk eksplozji, uciszając stojącą tam wcześniej baterię. Gromkie wiwaty puszkarzy utonęły w kolejnych salwach.

Nagle, w centrum sił szwedzkich pojawił się jakiś ruch. Żołnierze krzyczeli przeraźliwie i kotłowali się w tę i z powrotem, jakby niepewni czy powinni uciekać, czy zostać w miejscu. Najwyraźniej jednak pułkownicy stanęli na wysokości zadania, ponieważ po chwili wszystko się uspokoiło. Od rozstawionych pomiędzy działami szeregów oderwała się samotna sylwetka jeźdźca, który co tchu pędził teraz na zachód, w stronę króla.

Widząc to, świadom, iż posłaniec oznaczać może jedynie niepomyślne wieści, Gustaw Adolf stanął w strzemionach, aby mieć lepszy widok na zbliżającego się w szybkim tempie żołnierza. Nie rozpoznał go z nazwiska – król mgliście przypominał sobie tylko, iż był on jednym z ludzi generała Teuffela. Już z daleka stawało się jasne, że przynoszone przez mężczyznę nowiny nie są dobre – jego twarz wyrażała ogromne przerażenie, a pierś munduru przybrała szkarłatnego zabarwienia od pokrywającej materiał krwi. Sądząc ze sposobu w jaki żołnierz trzymał się w siodle, nie należała ona do niego.

Noszący króla na swoim grzbiecie rumak zarżał głośno, jakby i jemu udzieliła się atmosfera nerwowego oczekiwania i szarpnął mocno łbem, na co jeden z przytrzymujących go dragonów zareagował silnym pociągnięciem za cugle. Zdenerwowane zwierzę wierzgnęło tylnymi nogami, za co nadgorliwy gwardzista otrzymał od monarchy ciskające gromy spojrzenie, pod którego żarem skulił się w kulbace.

– Zabieraj ręce od mojego konia albo inaczej każę ci je uciąć!

Kawalerzysta przełknął głośno ślinę, świadom faktu, że Lew Północy nie zwykł rzucać słów na wiatr i zapewne przynajmniej rozważy wcielenie swej groźby w życie. Nie cofnął jednak dłoni – tam, gdzie Gustawowi Adolfowi było tak śpieszno, mogło spotkać szwedzkiego monarchę coś znacznie gorszego od garści kamyków. Ta pełna oddania postawa wzbudziła szacunek w mężnym sercu króla, który nade wszystko cenił sobie odwagę. Zanim jednak zdążył coś dodać, goniec zarył końskim zadem w piaszczystą łachę niedaleko miejsca, z którego monarcha obserwował bitwę. Nie tracąc czasu na ukłony, przeszedł do meldunku.

– Wasza Królewska Mość! Generał Teuffel… Poległ…

Wypowiadając te słowa podniósł bezwiednie prawą dłoń do swojego zakrwawionego uniformu, jakby podkreślając tym gestem ostateczność raportu. Coś w jego spłoszonej postawie i wyrazie szeroko otwartych oczu dawało niejasno do zrozumienia, że określenie „poległ”, w ogóle nie oddawało grozy całego zajścia. Biorąc pod uwagę ilość szkarłatu plamiącego pierś mężczyzny, Teuffel musiał zostać bezpośrednio trafiony przez kulę armatnią.

– Mein Gott! Jesteśmy zgubieni!

Gustaw Adolf spokojnie odwrócił się do niemieckiego oficera, który stał kilka kroków od niego i obrzucił go pogardliwym spojrzeniem, pod którym zmiękły nogi żołdaka – gdyby nie to, że siedział on w siodle, z pewnością upadłby na kolana.

– Nie kracz Waszmość! Nie potrzebuję teraz wron, a wojowników… Miej wiarę! To tylko jeden człowiek. Wciąż mam do dyspozycji całą armię! – Nie poświęcając tchórzliwemu kapitanowi więcej uwagi niż na to zasługiwał, monarcha zaczął szukać wzrokiem swego ulubieńca, który widząc nadjeżdżającego kuriera, wysunął się nieco do przodu, aby w razie konieczności obronić swego pana własną piersią.

– Herr Brahe! Ruszaj ku centrum! Obejmiesz komendę po Teuffelu. Nie mamy czasu na ceremonie – w trybie polowym mianuję cię generałem!

Zaskoczony nagłym zaszczytem, młodzieniec skłonił się nisko i bezzwłocznie skierował konia w stronę, z której przybył posłaniec. Ten zaś, widząc, że wypełnił już swój obowiązek, oddał królowi hołd i ruszył w ślady swego nowego dowódcy. Po chwili zniknęli pośród ciżby żołnierzy zostawiając władcę Szwecji troskliwie otoczonego kręgiem dragonów. Ten jednak miał inne plany.

– Eversti!

 Przyglądający się całemu zajściu z bezpiecznej odległości, dowódca fińskiej jazdy wysunął się nieco przed czoło swojego oddziału i sztywno skłonił głowę. Był on postawnym, jednookim mężczyzną, który pomimo wrodzonej małomówności potrafił wzbudzać w podwładnych strach i szacunek. O jego rzekomych zbrodniach, za które został ponoć skazany w ojczyźnie na łamanie kołem, krążyły wśród wszystkich regimentów legendy. Król lubił niezmiernie owego milkliwego mężczyznę, ceniąc go za odwagę i bezkrytyczne wykonywanie rozkazów. Teraz potrzebował właśnie takich ludzi.

– Oczyść mi drogę! Mam dość bezczynnego czekania, podczas gdy moi żołnierze krwawią i umierają!

Cyklop ponownie skinął lekko głową, a następnie szerokim łukiem zatoczonym dłonią wezwał do siebie sześciu rosłych rajtarów. Nie wypowiedziawszy ani jednego słowa, podjechał do najbliższego dragona trzymającego królewskie cugle i zamknąwszy jego nadgarstek w żelaznym uścisku, zmusił go do poluzowania chwytu. Zaskoczony tym niespodziewanym atakiem ze strony sojusznika, żołnierz nie podjął nawet próby stawiania oporu. W tym samym momencie pozostali Finowie zaczęli odciągać obu jeźdźców blokujących królowi drogę z drugiej strony. Po kilku sekundach monarcha był wolny, a jego gwardziści z wściekłymi minami pocierali obolałe nadgarstki. Zbyt dobrze jednak znali swego władcę, by próbować przemówić mu do rozsądku – jedynie młodemu Brahe mogłaby udać się ta sztuka. Skoro jednak szlachcica nie było w pobliżu, ze zgrozą w oczach musieli obserwować oddalający się ogon królewskiego wierzchowca, za którym w luźnym szyku pospieszyli Finowie.

Prąc do przodu poprzez rozdzierający niebiosa huk wystrzałów, pełne cierpienia jęki i spadające z obłoków obłoki pylastej ziemi, Gustaw Adolf nie okazywał nawet cienia strachu, który dostrzegał malujący się na obliczach dragonów. Bezgranicznie wierzył w słuszność swojej sprawy, a co za tym idzie, był przekonany o Bożej opiece roztaczającej się nad nim oraz jego wojskami.

Chcąc osobiście przekonać się o sytuacji armii, skierował rumaka ku szwedzkiemu centrum, niepomny na świst coraz gęściej padających pocisków. Kule przelatywały zaledwie kilka kroków od monarchy, nie robiąc na nim żadnego wrażenie. Wszędzie dookoła, zaprawieni w bojach, twardzi zdawałoby się żołnierze, chronieni przez kirysy i zbroje płytowe, uciekali w popłochu za każdym razem, gdy gęsty dym rozkwitał ogniem wystrzału, tymczasem ich król, mając na sobie jedynie skórzaną kurtę, parł niestrudzenie w stronę największej rzezi.

 Jego wyprostowana, lekko otyła sylwetka była łatwa do rozpoznania, podobnie zresztą jak ciągnący za nim, niczym mniejsze drapieżniki podążające śladem lwa w nadziei na resztki upolowanej przez niego zwierzyny, Halkapelittas. Wszędzie, gdzie tylko się pojawił, pomimo bitewnego zgiełku, ran i przerażenia, w upadających nieco na sercach żołnierzy wstępował nowy duch.

Otrzepywali pospiesznie pokryte kurzem mundury, szczególną uwagę przykładając do wyszytych na piersiach trzech koron, prostowali dumnie zgięte chwilę wcześniej plecy, i zwracając płonące nowym ogniem spojrzenia na swych towarzyszy, szeptali: „Król!”. Kilku udało się nawet wznieść wiwat na cześć monarchy, jednak utonął on w ryku armat i rżeniu koni. Sam widok władcy wystarczył, by drżące konwulsyjnie szeregi, nadludzkim wysiłkiem utrzymywane w ryzach przez pułkowników, przestały wypatrywać najbliższej drogi ucieczki.

Również puszkarze, do których zbliżył się wkrótce orszak Gustawa Adolfa, nabrali nowej werwy i ze zdwojoną energią jęli mierzyć i strzelać tak skutecznie, iż wkrótce, w ogłuszającym huku eksplozji rozbili dwa kolejne działa katolików, zasłużywszy sobie tym na pełne uznania skinienie głowy ze strony władcy. Ich szczęście nie trwało jednak długo.

Z przeraźliwym furkotem wyleciała zza obłoków dymu kula, która okazała się być wydrążonym w środku i wypełnionym prochem granatem. Wybuch pocisku przypominał uderzenie gromu. Miał również podobne efekty – gdy opadł dym i kurz, monarcha na własne oczy mógł przekonać się o straszliwych skutkach detonacji.

Drobne fragmenty ołowiu, które pomknęły we wszystkie strony w chwili, gdy zapalony lont dotarł do zamkniętego we wnętrzu ładunku, zamieniły załogi dwóch armat w krwawą ruinę. Ich ciała, a przede wszystkim piersi i twarze, stały się trudną do rozpoznania, szkarłatną masą, w kilku miejscach poczerniałą od prochu. Co prawda kolubryny nie doznały uszkodzeń, jednak do czasu, w którym na miejsce nie dotrze nowa obsługa, zostały wyłączone z bitwy, a na to nie można było pozwolić – każda sekunda ostrzału artyleryjskiego zmniejszała liczbę katolików, którzy w późniejszej fazie bitwy będą atakować szwedzką armię.

Nie namyślając się długo, Gustaw Adolf spiął konia ostrogami i skoczył do przodu. Tuż za nim, niczym widma, ruszyli Finowie; nie czekali na rozkazy, doskonale znali swoje zadanie – chronić życie monarchy – i to też robili.

Dopadłszy w końcu do milczącego działa, które stało na zachodnim skrzydle środka armii, Lew Północy bezceremonialnie odsunął na bok martwe ciało kanoniera zwisające bezwładnie z lufy i niecierpliwym gestem wskazał swoim gwardzistom w stronę leżących nieco z boku gilz – roztropni puszkarze umieścili je w głębokim gnieździe usypanym z ziemi i otoczonym wysokim na stopę wałem, dzięki czemu były one chronione przed ogniem nieprzyjaciela. Jednooki kapitan bez słowa podniósł jedną z szyszek, po czym z szybkością znamionującą wprawę, umieścił ją w otworze działa. Najbliższy z jego podwładnych poderwał z ziemi upuszczony przez umierającego żołnierza podbijak i wepchnął nabój głębiej. Cała operacja trwała raptem dziesięć sekund.

Gdy wszystko znajdowało się już na swoim miejscu, monarcha spojrzał krytycznym okiem na położenie lufy. Korzystając z chwilowego rozrzedzenia armatniej mgły, przegonionej nieco bardziej na wschód za sprawą silniejszego wiatru, wybrał na cel stojący w centrum armii cesarskiej regiment lekkiej jazdy, być może licząc, iż znajduje się pośród nich hrabia Tilly.

Kiedy podjął już decyzję odnośnie miejsca, w które chce posłać kulę, przyjął podany mu przez jakiegoś Fina ogromny, drewniany młot i z wielką siłą uderzył nim w przydomek. Rozległ się głośny, metaliczny brzęk, a wylot działa podniósł się nieco do góry. Wciąż jeszcze niezadowolony, monarcha powtórzył całą operację dwa razy, po czym z wprawą ocenił efekty swojej pracy. W końcu, zadowolony, wyrwał jednookiemu kapitanowi pochodnię, którą ów zdążył podpalić i ustawiwszy się z boku kolubryny, przytknął ją do lontu.

Obtoczony w prochu sznur zasyczał groźnie i zajął się ogniem,  w przerażającym tempie pożerającym swą ofiarę. Chwilę później, ciężka dwudziestoczterofuntówka, przy akompaniamencie dźwięku przypominającego zejście górskiej lawiny, plunęła ogniem w stronę katolików. Ołowiana kula pomknęła ku rozbiegającym się na jej widok szeregom ze świstem przeszywanego powietrza.

Doskonale znający się na sztuce prowadzenia ostrzału artyleryjskiego, król nie popełnił częstego wśród mniej doświadczonych puszkarzy błędu – zamiast mierzyć na wprost, ryzykując przy tym, iż pocisk przemknie nieszkodliwie pomiędzy szeroko rozstawionymi kolumnami żołnierzy, posłał go po przekątnej, co – jeżeli nie ustawiło się kolubryny zbyt wysoko – gwarantowało zadanie wrogowi strat. Tak też było i tym razem. Ważąca dwadzieścia cztery funty ołowiana kula, wryła się w cesarskie linie niczym siekiera drwala, jednym cięciem powalająca młode drzewka.

Pierwszy żołnierz – noszący liberię pułkownika Blankhardta – trafiony w żebra, gubiąc po drodze organy wewnętrzne, poleciał do tyłu z ogromną wyrwą ziejącą w ciele, wprost na swoich towarzyszy. Wciąż mający potężny impet pocisk, zerwał głowę z ramion kolejnego piechura i zmiażdżył goleń stojącego za nim konnego. Ugodzony ze straszliwą siłą, koń upadł na bok, przygniatając zdrową nogę jeźdźca, który począł wrzeszczeć z bólu wniebogłosy. Nikt jednak nie usłyszał jego wypowiadanych przez łzy modlitw. W tej bitwie Bóg stał po stronie Szwedów.

Nie tracąc czasu aby oglądać swe dzieło, Gustaw Adolf naparł z całych sił na wypchnięte do tyłu przez odrzut wybuchu działo, chcąc ponownie ustawić je w pozycji do strzału. Pomimo całej krzepy, którą niewątpliwie dysponował monarcha, było to zadanie zbyt trudne dla pojedynczego człowieka, jednak niecierpiąca zwłoki natura władcy Szwecji domagała się natychmiastowego działania.

Na czoło króla wystąpiły grube, napięte jak postronki żyły, a twarz przybrała koloru purpury, lecz potężne działo drgnęło jedynie na cal. Finowie rzucili się hurmem na pomoc swemu panu i już po chwili kolubryna była gotowa do załadowania, co też pospiesznie wykonano. Tym razem, wepchnięty przez kapitana do lufy gotowy nabój nie zawierał pojedynczego pocisku, a blisko trzydzieści kul muszkietowych, ciasno upakowanych w papierowym cylindrze. Przywodziły na myśl ogromną kiść winogrona, jednak jej owoce zamiast słodyczy niosły w sobie śmierć.  

Zanim Gustaw Adolf zdążył podetknąć pochodnię pod lont, żądni zemsty cesarscy posłali ku jego pozycji podwójną salwę z niewielkich kanonierek pułkowych. Ważące trzy funty kule ruszyły ku szańcowi, na którym stała obsadzona przez władcę bombarda.

Ze wstrzymanymi oddechami, większość ze stojących w okolicy monarchy żołnierzy obserwowała ich opadający lot, niezdolna by wykonać chociażby najmniejszy ruch. Część z nich próbowała krzyczeć lub biec ku królowi, próby te jednak z góry skazane były na niepowodzenie – pociski mknęły zbyt szybko.

Jedyną osobą, która zdawała się nie dostrzegać niebezpieczeństwa był sam Gustaw Adolf, który nie widząc, lub też – co bardziej prawdopodobne – ignorując zbliżający się ołów, dokonywał właśnie ostatniej kontroli ustawienia lufy. Dopiero gdy świst powietrza rozległ się niebezpiecznie blisko, Lew Północy zaszczycił opadające kule ostrym spojrzeniem, jakby chcąc samym wzrokiem zmusić je do posłuszeństwa bądź rzucić niebiosom wyzwanie – „Jeśli naprawdę moja sprawa jest słuszna, tedy nie zginę!”.

To, co z początku wydawało się śmiertelnym zagrożeniem dla życia szwedzkiego władcy, okazało się zaledwie drobną niedogodnością. Oba pociski chybiły celu, nie czyniąc monarsze najmniejszej krzywdy – pierwszy przewrócił stojące po jego lewej kosze z ziemią, drugi natomiast trafił jednego z Finów na wysokości kolana. Obrzydliwy dźwięk rozstępujących się kości słyszalny był nawet pomimo nieustannej kanonady. Wkrótce zastąpiły go przeraźliwe krzyki upadającego mężczyzny – wisząca na niewielkich strzępkach mięśnia noga nie wytrzymała i nieszczęśnik wylądował na pylastej ziemi, dławiąc się i krztusząc od kurzu, który połknął.

Z paskudnie rozerwanej kończyny tryskały fontanny krwi, a rosnąca z każdą sekundą kałuża tworzyła szkarłatne błoto pod wijącym się konwulsyjnie ciałem. Nie mogąc znieść przeszywających wrzasków konającego, kapitan Halkapelittas sięgnął po zwisający mu u pasa pistolet i  przyłożywszy jego lufę do głowy podwładnego oszczędził mu cierpienia. Pojedynczy strzał z broni ręcznej niemalże całkowicie utonął w huku artylerii. Wszystko wydarzyło się w zaledwie kilka chwil.

Nie poświęcając martwemu człowiekowi żadnej uwagi, Gustaw Adolf podpalił lont. W jego błyszczących oczach lśniły sypiące się dookoła iskry – był w swoim żywiole. Brązowa, skórzana kurtka obsypana była ziemią z przewróconych koszy, podobnie jak włosy i wąsy monarchy, które pozbawione swego zwykłego blasku przez pył, opadły nieco ku kącikom ust. Nic z tych rzeczy nie odbierało jednak Lwu Północy jego straszliwego majestatu – wręcz przeciwnie – z twarzą poznaczoną smugami sadzy, z gorejącym spojrzeniem i jawną pogardą dla niebezpieczeństwa, przypominał samego Lucyfera, wypuszczonego z piekła, by siać postrach wśród katolików.

W mgnieniu oka płomień dotarł do wypełnionej prochem gilzy – najpierw pojawił się ogłuszający huk, a chwilę później dołączyły do niego gęste niczym burzowe chmury kłęby cuchnącego saletrą dymu. Drewniana kołyska działa zadrżała, a ogromne koła odskoczył na kilka stóp do tyłu poruszane niewidzialną siłą. Tym razem, zamiast świstu pojedynczej kuli, w powietrzu rozległ się szum dziesiątek mniejszych.

Niczym chmara owadów, kule muszkietowe pomknęły ku cesarskim i podobnie jak stado szarańczy obsiadające dojrzałe kłosy zboża, tak i one zniżyły swój lot i wylądowały pośród gęsto ustawionych szeregów tercji, siejąc pośród nich zamęt i spustoszenie. Tam, gdzie jeszcze przed chwilą stała licząca dziesięciu żołnierzy rota, teraz ziała ogromna wyrwa w ścianie armii hrabiego Tilly. Dosłownie rozszarpani na fragmenty, pikinierzy zalegali pokotem pod stopami swoich wciąż żywych towarzyszy, a wzbita impetem uderzenia szkarłatna mgiełka obryzgała ludzi stojących trzy linie dalej.

Niektóre kule przeszły na wylot, jednak straciwszy już swój zabójczy impet, jedynie okaleczały cesarskich, którzy łapali się za broczące rany, wyjąc z bólu. Wielu z tych, którzy zostali trafieni miało jeszcze umrzeć od utraty krwi lub infekcji. W większości przypadków postrzałów, medycy mogli jedynie opatrzyć miejsce trafienia i modlić się o zdrowie swych pacjentów. Rzadko również udawało się im wyjąć pocisk, który wywoływał ropnie, a jeżeli już obrósł ciałem, stanowił idealną drogę dla wszelkiego rodzaju zakażeń – nawet jeśli rana nie zabijała na miejscu, postrzeleni mieli zazwyczaj marne szanse na długie życie.

Tymczasem nadeszła dwuosobowa załoga kanonierów, podesłana przez generała Brahe i zbliżyła się do szańca, aby zluzować króla, który – co prawda niechętnie – jednak opuścił w końcu swe stanowisko, wsiadając z powrotem na koński grzbiet. Uznawszy inspekcję swej armii za zakończoną, Gustaw Adolf skinął na towarzyszących mu Finów i zawrócił na prawe skrzydło.

***

Przez dwie i pół godziny artyleria szwedzka sprowadzała ogień i ołów na armię cesarską, odbierając jej nie tylko kolejne oddziały, zmiatane z równiny konsekwentnie mierzonymi salwami, ale i ducha, którego już wkrótce zaczęło katolikom brakować. Ich szyki zaczęły się chwiać i kotłować, a przerażeni skutecznością puszkarzy nieprzyjaciela ,żołnierze rzucali broń na ziemię i kulili się za każdą osłoną jaką udało im się znaleźć. Niektórzy zagrzebywali się w dziurach wyrwanych w gliniastym gruncie przez kule, inni budowali sobie pospiesznie barykady z ciał poległych towarzyszy lub ich koni. Wszyscy natomiast łączyli się w modlitwie o jak najrychlejsze ucichnięcie armat. Po stokroć woleli już stawać naprzeciw ludziom i koniom niż wyjącym, jakby śmiejącym się z ich strachu pociskom.

Ponoszone przez katolików straty były poważne. Spowodowane było to trzema istotnymi czynnikami – szwedzcy kanonierzy słynęli na całą Europę ze swego kunsztu w posługiwaniu się działami, mieli do dyspozycji ponad dwa razy więcej bombardier, a przede wszystkim, na ich korzyść przemawiała również obrana przez Hrabiego Tilly taktyka rozmieszczenia formacji, szczególnie jeśli chodziło o piechotę.

Głębokie na dwanaście szeregów, stojących niemalże ramię przy ramieniu, tercje stanowiły doskonały cel dla artylerzystów; niemalże nie sposób było w ich przypadku chybić, w dodatku każdy dobrze wymierzony strzał niósł za sobą więcej niż jedną ofiarę. Wystarczyło, że kula ugodziła stojącego w pierwszej linii żołnierza – przelatywała przez jego potrzaskane ciało  uderzając w sąsiadujących z nim mężczyzn i odrywała im ręce, łamała nogi lub miażdżyła czaszki. Nieszczęśnicy, którzy zostali uderzeni w brzuchy już po wytraceniu przez pocisk zabójczego impetu, zwijali się w okropnym bólu, podczas gdy ich popękane wnętrzności tonęły we krwi. Zupełnie odwrotnie wyglądała sytuacja po stronie Szwedów, choć i oni tracili ludzi.  

Dzięki zastosowaniu luźnych szyków, połączonych z formacjami brygad, stanowili oni znacznie trudniejszy cel. Nierzadko kiedy pociski przelatywały nieszkodliwie pomiędzy ich rozciągniętymi liniami, wywołując jedynie uciążliwy deszcz kamieni i kurzu. Osłaniani przez swoich kanonierów, żołnierze Gustawa Adolfa obserwowali z ponurą satysfakcją jak oddziały nieprzyjaciela topnieją niczym śnieg od ognia szwedzkich dział. Nie wszędzie jednak w dowodzonej przez króla armii działo się dobrze.

Na lewym skrzydle, wojska Jana Jerzego chwiały się i kuliły pod istnym gradem kul. Niedoświadczeni, bogato odziani młodzieńcy, zupełnie pozbawieni owej buty, z jaką zjawili się zaledwie kilka dni wcześniej w obozie Lwa Północy i z paniką wyzierającą z oczu, rzucali się na wszystkie strony niczym owce pozbawione pasterza. Ten zaś, równie przerażony jak jego podwładni, wycofał się do trzeciej linii obrony, obserwując powolny rozpad swojej armii.

Ustawione naprzeciwko Sasom skrzydło Furstenberga miało do dyspozycji zaledwie sześć armat, których całą siłę skupiło na żołnierzach elektorskich. Wystarczyły one jednak, by zasiać popłoch pomiędzy nieznającymi bitwy, świeżymi rekrutami, odurzonymi zapachem palonego prochu i oślepionych zalegającym nad całą okolicą dymem, przez znaczną część trwania kanonady, spychanym w ich kierunku przez zachodni wiatr. Siekący ich ołów podkopywał i tak już słabe morale ludzi.

Wycofanie się Jana Jerzego na tyły stanowiło ostatnią kroplę, która przelała czarę goryczy. Sądząc, że ich przywódca zamierza ich opuścić, Saksoni sami również poczęli się cofać po kilka kroków do tyłu naraz. Jedynie charyzmatyczny von Arnim i popychani co chwila przez Horna posłańcy, utrzymywali jeszcze w ryzach żołnierzy elektora. Feldmarszałek doskonale zdawał sobie sprawę z faktu, iż jeśli Sasi uciekną, nad armią szwedzką zawiśnie groźba nie tyle rozbicia, co zagłady. Mając szansę na oflankowanie nieprzyjaciela, hrabia Tilly wykorzystałby ją bez chwili wahania. Póki co jednak, pomimo zamieszania i bałaganu w szykach, wojska sojusznicze utrzymywały pozycje. I ginęły.

Saksońscy puszkarze zupełnie nie radzili sobie z postawionym przed nimi zadaniem. Wystrzelone przez nich pociski przelatywały wysokim łukiem ponad spłyconą armią cesarską, lub, zadarte za bardzo w górę, uderzały dobrych kilkadziesiąt stóp przed pierwszymi liniami żołnierzy, nie obsypując ich nawet pyłem. Jedynym skutkiem ich wysiłków były kłęby cuchnącego dymu i jedno pęknięte działo, uszkodzone przez nierozważnego kanoniera. Od czasu do czasu udawało im się powalić jednego czy dwóch katolików, jednak strzelali na wprost, przez co nie zdarzało się to zbyt często. Pod koniec wymiany ognia, artylerzyści hrabiego Tilly rozbili ich dwa najcięższe działa, wlewając w serca Sasów nowe pokłady strachu.

***

Zanim jeszcze wybiła godzina trzecia po południu, na placu boju leżało blisko dwa tysiące zabitych i umierających żołnierzy cesarskich. Ich skrwawione, rozczłonkowane ciała ścieliły się gęsto pośród wciąż żywych towarzyszy – pod ciężkim ostrzałem nie było jak nawet odciągnąć rannych na bezpieczną odległość. Strat wśród połączonych sił szwedzkich i saksońskich było o połowę mniej. Od trwającej blisko trzy godziny wymiany ognia, przedpola Breitenfeld spowijała gęsta jak zupa, cuchnąca mgła, której ledwo można było rozróżnićprzyjaciół od wrogów.

Axel Oxenstierna dowodził wówczas siłami szwedzkimi w Nadreni, ale, z uwagi na to, że Freyja ma szczególne upodobanie w Oxenstiernach...^^
"Gloria Altissimo Suorum Refugio" - "Chwała Bogu, ucieczce swych wiernych" Kolejna dewiza Gustawa Adolfa
"Eversti!" - Pułkowniku! (fiński)

Ponownie zapraszam do działu "Materiały dydaktyczne" - nowa zawartość ^^

<<